Дүйнө жүзүндө илимий чөйрөгө тереңден синип кирген олуттуу коркунуч пайда болду — атайын уюшкан тармактар системалуу түрдө жасалма илимий макалаларды жаратып, аларды дүйнөлүк маалымат базаларына киргизип жатышат. Бул көрүнүш чыныгы илимге болгон ишенимди солгундатып, билим жана илим тармагын жалган маалыматтар менен булгап келет.
Бул тууралуу «InoZpress» шилтеме берүү менен билдирди Proceedings of the National Academy of Sciences
АКШдагы Түндүк-Батыш университетинин изилдөөсүнө ылайык, мындай «кагаз фабрикалар» ири көлөмдө фейк илимий эмгектерди чыгарышат, авторлукту сатып өткөрүшөт жана жасалма цитаталар аркылуу өз макалаларын таанымал кылышат. Бул көрүнүш мындан ары жекече мүнөздөгү мыйзам бузуу эмес, иреттүү уюшулган, системалуу илимий алдамчылыкка айланды.
Кимдер аралашкан жана бул схема кандай иштейт
Фальсификациялык тармактар жогорку деңгээлде уюшулган: бул тармакта кардар менен «авторду» байланыштырып турган ортомчулар, жалданма редакторлор жана башка көмөкчүлөр бар. Алар даяр макалаларды сатышат же адамдарды акчага «автор» кылып катташат — бул илимий коомчулукта этикага каршы көрүнүш.
Бул жасалма макалаларды жайылтуу үчүн көп учурда мурда жабылып калган, бирок интернетте кала берген илимий журналдардын сайттары колдонулат. Мисалы, HIV Nursing аттуу журналдын домени мошенниктер тарабынан басып алынып, ал жерге медицинага такыр тиешеси жок макалалар жарыяланган.
Жасалма изилдөөлөрдүн өсүү темпи тынчсыздандырат
Web of Science, Scopus, PubMed жана OpenAlex сыяктуу ири илимий маалымат базаларынын анализи көрсөткөндөй, соңку жылдары фальсификацияланган макалалардын саны мыйзамдуу илимий эмгектерге караганда ылдамыраак өсүүдө. Бул – фальсификаторлор үчүн чоң рынок түзүлүп калганын далилдейт.
Өзгөчө кооптуу жагдай — бул көрүнүш саламаттык, технология же билим берүү сыяктуу коом үчүн маанилүү тармактарга да таасирин тийгизип жатат. Жасалма маалыматтын негизинде кабыл алынган чечимдер элдин жашоосуна зыян алып келиши мүмкүн.
Бул маселе илимден тышкары да таасир берет
Фейк макалалар илимий журналдарга кирип, башка изилдөөлөрдө колдонулат, аналитикалык иштерде негиз катары кабыл алынат, атүгүл саясат же медицина тармагындагы чечимдерге да таасир этет. Жасалмалуулук абдан кылдат жашырылгандыктан, аны табуу оңой эмес.
Технологиянын өнүгүшү да алдамчыларга жардам берүүдө — жасалма интеллект тексттерди жазып, аларды чыныгы илимий макалаларга окшоштуруп түзүп берет. Ушундай шартта илим чыныгы маанисин жоготуп, коомго кызмат кылуунун ордуна, манипуляция куралы болуп калуу коркунучу бар.
Илимий коомчулук кандай чараларды сунуштайт
Изилдөөчүлөр илимий басылмалардагы фальсификацияга каршы күрөшүү үчүн катуу чараларды көрүүнү сунушташат. Бул чаралардын катарында – авторлордун инсандыгын текшерүү, ачык рецензия системасын киргизүү жана журналдардын ишмердигин көзөмөлдөө кирет.
Ошондой эле илимий дүйнөдө акчалуу адамдарга эмес, чыныгы илимге орун берүү үчүн эл аралык деңгээлде координацияланган саясат керек. Болбосо, келечекте чыныгы илим жасалма маалыматтардын көлөкөсүндө калып, коомдун ишениминен чыгып калышы мүмкүн.
Биз буга чейин жазганыбызды эскертебиз, акыл мурас эмес — көнүмүш адаттардын жана чөйрөнүн натыйжасында.
