Деменция дүйнө жүзү боюнча 60 миллион адамдын ден соолугуна таасир этүүдө. Оорунун айынан жыл сайын 1,5 миллиондон ашуун адам каза болуп, глобалдык саламаттык сактоо экономикасына 1,3 триллион доллар чыгым алып келүүдө. Бул илдетке каршы дарылоонун жоктугу медицина тармагын чоң суроолорго түртүүдө: деменцияны алдын алуу мүмкүнбү жана андай чаралар качан башталышы керек?
Бул тууралуу «InoZpress» шилтеме берүү менен билдирди Science Alert
Жаш өткөн сайын мээнин табигый бузулушу же генетикалык факторлор деменцияга алып келет деген түшүнүк көп жайылган. Бирок акыркы изилдөөлөр көрсөткөндөй, бул ооруга чалдыккандардын 45 пайызга чейинкиси жашоо образын өзгөртүү менен алдын алынышы мүмкүн. Семиздик, кыймылсыз жашоо, тамеки чегүү жана башка кооптуу адаттар көп учурда 40 жаштан кийин изилденет. Бирок алардын пайдубалы балалык жана өспүрүм куракта эле калыптанып баштайт.
Кооптуу адаттар жаш кезден башталат
Жашоодо кандай жүрүм-турумду тандап алуу көп учурда өспүрүм куракта чечилет. Изилдөөлөр көрсөткөндөй, семиз өспүрүмдөрдүн 80 пайызы бой жеткенде да ашыкча салмак менен жашашат. Мындай эле көрсөткүч кан басымы жогору болгон жаштарда да байкалат. Ден соолукка зыяндуу адаттар – темекиге же ичкиликке берилүү – көп учурда 15-19 жаш арасында башталат.
Мындай абал коомдук саламаттыкты сактоо саясаты үчүн чоң коркунуч жаратат. Анткени 40 жаштан кийин бул адаттарды өзгөртүү кыйла татаал болот. Мунун натыйжасында адамдын мээси ондогон жылдар бою кооптуу факторлорго дуушар болуп келет. Ушул себептен, деменцияга каршы күрөшө баштоону кечеңдетпей, жүрүм-турумду калыптандыруу баскычы болгон жаш куракта баштоо зарыл.
Мээнин өнүгүүсү төрөттөн башталат
Мээнин калыптануусу төрөлгөндөн кийин гана эмес, түйүлдүктүн ичинде эле башталат. Алгачкы он жылдыкта – бала кезде – адамдын мээси тездик менен өнүгүп, келечектеги когнитивдик жөндөмдөрдүн пайдубалы түзүлөт. Бул этапта алган билим, туура тамактануу, ден соолукка пайдалуу чөйрө чоң роль ойнойт.
Изилдөөлөр көрсөткөндөй, карыган кезде мээнин структурасы жана иштеши боюнча айырмачылыктар көп учурда балалык кезден баштап байкалат. Мисалы, 11 жаштагы баланын акыл жөндөмү кийин 70 жашка чыккандагы когнитивдик дараметин алдын ала көрсөтүп бере алат. Бул – деменция белгиси жаш өткөндө эмес, жаш кезден эле пайда болорун далилдеген дагы бир фактор.
Эл аралык адистердин сунуштары
Бул көйгөйдү чечүү үчүн жалгыз гана медициналык ыкма жетишсиз. Дүйнөнүн 33 мамлекетинен келген адистердин сунушу боюнча, ар бир коом ар тараптуу стратегияны ишке ашыруусу керек. Буга билим берүү системасы, социалдык чөйрө жана мамлекеттик саясат кирет. Айрыкча, мектеп жашынан баштап балдардын мээси үчүн пайдалуу көнүмүштөрдү үйрөтүү маанилүү.
Бул сунуштар жаштарга дары-дармек берип профилактика жасоо керек дегенди билдирбейт. Тескерисинче, жаштарды активдүү жашоого үндөп, туура тамактанууга, сергек жашоого үйрөтүү зарыл. Мындай чаралар ар бир адамдын мээ саламаттыгын жаш кезинен баштап сактоого өбөлгө түзөт.
Ар бир куракта алдын алуу мүмкүнчүлүгү бар
Жаш өткөн сайын мээнин иштеши өзгөрөрү анык. Бирок муну токтотуу эмес, жайлатуу жана ооруга чалдыгуу коркунучун азайтуу мүмкүнчүлүгү бар. Бул үчүн ар бир куракта ылайык чаралар көрүлүшү керек. Балдар үчүн – сапаттуу билим жана туура жашоо образы, чоңдор үчүн – стресс менен күрөшүү жана социалдык активдүүлүк.
Жаш кезден тартып мээни коргоого аракет жасоо коом үчүн чоң салым болот. Бул деменцияны алдын алуу гана эмес, жалпы коомдук ден соолуктун деңгээлин көтөрүүгө жардам берет. Ошондуктан мээ саламаттыгын сактоо – ар бир адамдын жана жалпы коомдун узак мөөнөттүү максаты болушу керек.
Биз буга чейин жазганыбызды эскертебиз, мээ нейроэстроген аркылуу ачкачылыкты кантип көзөмөлдөйт.
