Кыргызстанда Жогорку Кеңештин өзүн-өзү таркатуу жана мөөнөтүнөн мурда шайлоо өткөрүү маселеси талкууланууда. Акыркы чечимдер азырынча кабыл алына элек, бирок БШК каалаган убакта шайлоо өткөрүүгө даяр экенин билдирди. Бул талкуулардын фонунда акыркы жылдардагы шайлоо өнөктүктөрүнүн жыйынтыктары жана мамлекеттин аларга кеткен ири чыгымдары көңүл борборунда турат, жазат InoZpress.
2015-жылдан бери Кыргызстанда 22 шайлоо өнөктүгү өткөн — президенттик жана парламенттик шайлоолордон тартып референдумдарга жана жергиликтүү кеңештерге болгон добуш берүүлөргө чейин. Көпчүлүк учурда добуш берүүгө катышуу көрсөткүчү төмөн болду: эгерде 2015-жылы Жогорку Кеңешке депутаттарды шайлоодо жарандардын 59% катышса, 2021-жылдын ноябрында бул көрсөткүч 34,4%га чейин түшкөн. Ушундай эле динамика жергиликтүү кеңештерди шайлоодо да байкалат, акыркы жылдары катышуу 30%дан да аз болгон.
Шайлоого катышуунун өзгөрүшү
Акыркы он жыл ичинде эң көп шайлоо өткөн жыл — 2021. Ал жылы жарандар президенттик шайлоодон тартып Бишкек, Ош жана Токмоктогу кайра шайлоого чейин бир нече жолу добуш беришкен. Бирок мындай көп шайлоо катышууну жогорулата алган жок. Эксперттердин айтымында, кызыгуунун азайышына саясий атаандаштыктын жоктугу жана шайлоонун маанилүүлүгү тууралуу жарандарды маалымдоонун жетишсиздиги таасир эткен.
2024-жылдын ноябрындагы жергиликтүү шайлоолордо да активдүүлүк төмөн болду. Адам укугун коргоочулар белгилегендей, катышуунун азайышына жергиликтүү кеңештердин ыйгарым укуктарынын чектелиши да себеп болууда.
Шайлоолорго кеткен чыгымдар
2020–2024-жылдары Кыргызстанда 16 шайлоо өнөктүгү өттү, президенттик шайлоолор менен референдумдарды эсептебегенде. Аларга мамлекет болжол менен 1,7 млрд сом короткон. Ири чыгымдар 2021 жана 2024-жылдагы Жогорку Кеңешке жана жергиликтүү кеңештерге болгон шайлоолорго туура келген — жалпы суммасы 1,5 млрд сомдон ашкан.
БШКнын маалыматына ылайык, 2021–2024-жылдары комиссиянын чыгымдары 729 млн сомду түзгөн. Каражат кызматкерлердин эмгек акысына, транспортко, байланыш жана уюштуруучулук иштерге кеткен. Ошол эле учурда бюджеттин бир бөлүгү «башка чыгымдар» катары көрсөтүлүп, расмий түрдө такталган эмес.
Жаңы система жана кайра шайлоолор
2020-жылдагы саясий окуялардан кийин өлкөнүн шайлоо мыйзамдары өзгөртүлгөн. Парламент эми аралаш система менен шайланат: бир бөлүгү партиялык тизме аркылуу, экинчиси бир мандаттуу округдардан. Бирок бул схема кыйынчылыктарды жаратты: айрым аймактарда көпчүлүк добуш берүүчүлөр «баарына каршы» добуш беришкендиктен кайра шайлоо дайындалган.
2025-жылга келгенде система кайра өзгөрдү. Бир мандаттуу округдардын ордуна өлкө боюнча 30 көп мандаттуу округ түзүлүп, ар биринен үчтөн депутат шайланат. Мындан тышкары, алыскы добуш берүү системасы киргизиле баштады: 2023-жылы биринчи жолу сыноо иретинде колдонулуп, 2024-жылдагы шайлоолордо да ишке ашырылды.
Өнөктүктөрдөгү окшоштуктар жана айырмачылыктар
2015 жана 2020-жылдардагы шайлоолор партиялык тизме аркылуу өткөн. Бирок 2021-жылдагы реформалардан кийин республика депутаттардын санын кыскартып, жаңы аралаш система киргизди. Ошол эле учурда жергиликтүү шайлоолордо айырмачылыктар сакталууда: шаардык кеңештерди партиялар аркылуу, айылдык кеңештерди болсо өзүн-өзү көрсөтүү жана партиялык тизме аркылуу шайлашат.
Өзгөрүүлөр административдик-аймактык реформа менен да байланыштуу. Көптөгөн шаарлар жана айылдар бириктирилип, жергиликтүү кеңештер таркатылып, жаңы шайлоолор дайындалган. Бул процесс айрым шаарларда мыйзам бузуулардан улам добуш берүүнүн жыйынтыктары жокко чыгарылып, кайра шайлоолорду өткөрүүгө аргасыз кылды.
Биз буга чейин жазганыбызды эскертебиз, улуттук банк жыл аягына чейин Кыргызстандагы ИДП өсүшү 9,5% жетет деп күтүп жатат.
